Nationaal-anarchisme?

Er zijn tijden geweest waarin je een bepaald soort ingezonden stuk in een dagblad van te voren kon voorspellen. '4000 man op straat bij Bedrijf X' werd dan beantwoord door een man (bij voorkeur, en je kon de dunne baard bijna voelen) die zich in geschrifte afvroeg of er echt geen vrouwen de laan uitvlogen. De onzorgvuldigheid van zo'n krant werd afgestraft, meestal door een zaakwaarnemer. De onzorgvuldigheid heeft gewonnen, het zaakwaarnemerschap staat op de tocht en is verdacht (de uitdrukking 'politiek correct' wordt in Nederland alleen in negatieve zin gebezigd). Een andere reactie die je kon voorspellen in betere dagen, toen openbaarheid nog iets openbaarder was, was het ingezonden stuk van de zorgelijke anarchist. 'Anarchistische toestanden in Somalië' (Sierra Leone, Liberia, Albanië) kon dan op een uitleg in kort bestek rekenen waarom het gebruikte adjectief niet klopte. Is dit in het geval van Albanië, nog zo kort geleden en alweer zo erg vergeten, nog wel gebeurd? Misschien heeft iemand zijn of haar best er voor gedaan, maar hebben we het resultaat niet te zien gekregen wegens plaatsgebrek tot onze spijt en we danken u voor uw oplettendheid enz. Enfin, misschien toch nog, ik kan ook niet alle kranten bijhouden en zou dat niet eens meer willen. En het mag duidelijk zijn dat ik althans vanwege de zinloosheid van de onderneming de moeite ook niet genomen heb.

Bij kranten zal men op het voorhoofd wijzen als je de term 'ideologisch bepaalde censuur' gebruikt voor dergelijk plaatsgebrek, voor het uitbannen van correcties op uitingen in zo'n krant. Ik ga steeds meer zien in de juistheid van wat Herbert Marcuse in de vroege jaren zeventig signaleerde: er dreigt in het geheel geen revolutie, maar om zelfs het begin van een zich organiserende oppositie in de kiem te smoren wordt de preventieve contrarevolutie georganiseerd. Nu kruipt het bloed van de revolutie waar het niet gaan kan en we hebben ook nog het internet, wat u zegt, dus als u met bovenstaande somber knikkend heeft ingestemd, geef ik u niet zomaar gelijk. Er zijn redenen om somber te zijn, die net zo goed optimistisch kunnen stemmen. Ook al komt uw ingezonden stuk niet meer terecht, mmits u voorzien bent van academische of journalistieke kwalificaties heeft u bijvoorbeeld een grotere kans dan vroeger op de opiniepagina's van de dagbladen, in een groot stuk dus. Dat moet dan tegen de onzin in de dagelijkse verslaggeving opwegen. En voor naar het anarchisme neigende opvattingen is ruimte genoeg. Paul Frissen bijvoorbeeld en de aandacht die zijn ideeën krijgen - dat vind ik een onverwachte, leuke ontwikkeling.

Maar de scheidingslijn tussen leuk en onleuk anarchisme is flinterdun. 'Libertarians' (of 'anarcho-kapitalisten') als Bart Croughs lees ik niet zonder plezier, omdat zij een hoop quasi-linkse geitenbreierij op de korrel nemen. Het zaakwaarnemerschap bijvoorbeeld, bij Croughs direct in verband gebracht met 'de vrouw, de homo en de allochtoon'. De valkuil is dat dit afwijzen van het zaakwaarnemerschap je heel gemakkelijk in gezelschap brengt van de 'eigen volk eerst'-troebelwatervissers, waarvan de eersten uit de ex-uiterst-linkse hoek zich inmiddels aandienen ('het multiculturele drama'). Het laagje takken over de kuil van mensen als Croughs bestaat er uit dat zij de Markt als natuurlijke tegenstander van de Staat zien. De Staat wijzen zij af, de Markt niet. Arnoni heeft er volkomen terecht op gewezen dat het bedrieglijke is in deze voor anarchisten soms zo aantrekkelijk overkomende anti-etatistische overwegingen, dat alles wat goed is in de wereld aan Markt wordt toegeschreven en alles wat fout is aan de Staat. En tenslotte is die Markt een product van de Staat (en omgekeerd). We mogen de geschiedenis en de politieke economie niet laten wegmoffelen.

Croughs noemt zich, ongestraft door ingezondenstukkenschrijvers, anarchist. Mogen we daarin berusten? Alvorens mijn antwoord te formuleren, moet ik constateren dat het dunne lijntje tussen neonazisme en als anarchisme poserend libertarisme al overschreden lijkt te worden. Bij het Russische nationaal-bolsjewisme, dat inmiddels navolging vindt, bijvoorbeeld in Engeland. Eerlijk gezegd bevuil ik liefst niet mijn handen en dit medium aan het noemen van namen. Ze zijn er, de bepleiters van een nationaal-anarchisme, een anarchistisch monarchisme, de anarchisten van het eigen volk eerst. Onmogelijk, zult u zeggen - ja, ik zou dat ook denken. Maar doordat de hoofdstroom in de politiek momenteel bepaald anti-etatistisch is (daar zouden 'we' nog steeds blij om
moeten zijn) is het voor allerlei mensen blijkbaar interessant zich 'anarchist' te noemen. Het is ook niet geheel nieuw op de uiterste rechterflank: Knut Hamsun en de Nederlandse fascist Jan Baars noemden zich na 1945 anarchist. De omgekeerde weg is ook bewandeld. Nationaal-anarchisten kunnen altijd wel wat geschikte citaten vinden, vooral bij Bakoenin. Hebben 'wij' daar verweer tegen? (Ik ga er van uit dat ik mij richt tot mensen die schrikken van zulke 'anarchisten'). Het passendste verweer vooralsnog is, dat de afschaffing van opgelegde politieke macht en het afschaffen van particulier eigendom van productiemiddelen elkaar veronderstellen, en dat alle stromingen die zich anarchistisch noemden tot nu toe het op dat punt eens waren. Over de uitwerking van dit alles kunnen, moeten we waarschijnlijk zelfs, van mening verschillen. Maar geen anarchie zonder socialisme, ook communisme geheten. Als die laatste twee termen in tegenstelling tot het anarchisme geheel in diskrediet zijn, dan maar iets anders. Desnoods sociaal-democratie, het ziet er naar uit dat er een vacature is om die term opnieuw in te vullen; en niet alleen in Nederland verscheen het anarchisme in de arbeidersbeweging eerst onder die naam (ironie van de geschiedenis die zich in eigen staart bijt?). Maar hoe het ook zij: als een anarchisme zonder socialisme, zelfs een anarchisme met staat en eigen volk, in liberale machteloosheid onaangevochten blijft, dan moet ik zeggen dat het echte (ik zeg dit nadrukkelijk: het echte), socialistische anarchisme maar beter naar een andere naam kan omzien.

(1998)